- Shankar Ananth
Oko za oko. Ząb za ząb.
Nuklearna anihilacja - ten produkt zimnej wojny, naturalnie utożsamiany jest z dwoma największymi mocarstwami tego okresu - Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim. Jednak w cieniu tej rywalizacji rósł inny konflikt, który również przerodzić miał się w spór mocarstw atomowych. Indie kontra Pakistan. Oba kraje w ostatnich 75 latach stoczyły trzy wojny, a końca napiętych stosunków między Delhi, a Islamabadem nie widać.
Wraz z rosnącą pozycją międzynarodową Indii, a także zbliżeniem pakistańsko-chińskim, waga konfliktu między oboma stolicami rośnie. Również w wymiarze globalnym - biorąc pod uwagę, że ich łączna populacja przekracza 1,5 miliarda ludzi, a zarówno Indie, jak i Pakistan posiadają broń jądrową. Wiele wskazuje na to, że prawdopodobieństwo wybuchu wojny nuklearnej między tymi dwoma krajami jest jednym z najwyższych na świecie.
Ale jaka była geneza tej pozornie odwiecznej rywalizacji? Jak wpływa na dzisiejszą sytuację międzynarodową?
Spuścizna Brytyjczyków
Południowoazjatycka tożsamość narodowa została w mniejszym lub większym stopniu ukształtowana na początku XX wieku, pod rządami Brytyjczyków. Kiedy Brytyjczycy skolonizowali subkontynent indyjski, jednym z pęknięć, które wykorzystali do podzielenia społeczeństwa, była religia.
Przed uzyskaniem niepodległości i podziałem w 1947 Indie były społeczeństwem pluralistycznym - tyglem różnych kultur, języków i religii. Najbardziej rozpowszechnioną z nich był hinduizm, odpowiadający za około 70% populacji i islam, za blisko 25% .
Indyjski ruch wolnościowy składał się z przedstawicieli obu tych religii, a także innych mniejszości religijnych. Na ich czele stały dwie wiodące organizacje - Indyjski Kongres Narodowy, świecki, ale w przeważającej mierze hinduistyczny, kierowany przez Mahatmę Gandhiego, oraz Liga Muzułmańska, która, jak sama nazwa wskazuje, była w przeważającej mierze muzułmańska, kierowana przez Muhammada Alego Jinnaha. W miarę rozwoju ruchu wolnościowego Jinnah zaczął czuć się marginalizowany, często ścierając się z Gandhim. Napięcia polityczne między nimi nadal rosły, stopniowo przenosząc się na szerszą społeczność. Ziarno niezgody zostało zasiane, czego efektem były pęknięcia między większością hinduską, a mniejszością muzułmańską, a to doprowadziło do eskalacji przemocy na tle wspólnotowym, począwszy od lat 30. do późnych lat 40. XX wieku.
Działania wojenne ostatecznie zamieniły się w wolę polityczną w marcu 1940 r. wraz z przyjęciem przez Ligę Muzułmańską deklaracji z Lahore - rezolucji o ustanowieniu odrębnej ojczyzny dla muzułmanów w Indiach Brytyjskich.
Tymczasem druga wojna światowa zmusiła Brytyjczyków do ponownego przemyślenia okupacji subkontynentu. Same koszty i energia poświęcone podczas wojny na pokonanie hitlerowskich Niemiec sprawiły, że utrzymanie porządku w Indiach w celu dalszej eksploatacji stało się nieopłacalne. Opracowano plany szybkiego opuszczenia Azji Południowej, a kluczową częścią tego planu był podział Indii Brytyjskich na dwa kraje, uwzględniający żądanie odrębnego narodu muzułmańskiego.
W ten sposób narodziły się dwa kraje - Indie z większością hinduską i Pakistan z większością muzułmańską.
Oprócz Indii i Pakistanu pojawiło się również 565 „stanów książęcych", którym Brytyjczycy pozostawili wolą rękę. Wybór należał do nich - przyłączenie się do Indii, Pakistanu lub zachowanie niezależności.
Ogólnie rzecz biorąc, stany z większością muzułmańską przystąpiły do Pakistanu, podczas gdy państwa z większością hinduską do Indii. Typowe czynniki, które miały znaczenie, to położenie geograficzne i zbiorowe interesy.
Jedynym stanem książęcym, który stał się punktem spornym, był Dżammu i Kaszmir. Do dziś pozostaje najważniejszym czynnikiem decydującym o stosunkach południowoazjatyckich.
Dżammu i Kaszmir
W przeciwieństwie do większości innych stanów książęcych, Dżammu i Kaszmir były wyjątkowe z kilku powodów. Po pierwsze, był to stan z muzułmańską większością i hinduistycznym władcą, choć w podregionie Dżammu mieszkała także spora populacja hinduistów i sikhów. Po drugie, strategiczne położenie stanu, graniczącego z Chinami na wschodzie, Indiami na południu i Pakistanem na zachodzie, czyniło go niezwykle pożądanym dla Indii i Pakistanu. Chiny również rościły sobie prawa do części stanu na wschodzie. Po trzecie, władca Hari Singh podpisał umowę o zawieszeniu. Nie chciał spieszyć się z podjęciem decyzji, by scedować swoje prawa na któryś z krajów, czy też pozostać niezależnym.
Pakistańscy przywódcy uważali, że Hari Singh może ostatecznie przechylić się w stronę Indii, jeśli nie zostaną podjęte żadne działania. Zdawali sobie również sprawę z powstań w Kaszmirze, wywoływanych przez zbuntowanych muzułmańskich poddanych. W efekcie wspierani przez państwo pakistańscy bojownicy plemienni najechali zachodnią granicę Kaszmiru w październiku 1947 roku i splądrowali ją, zajmując znaczną część stanu i prawie docierając do stolicy Srinagaru.
Hari Singh wpadł w panikę i poprosił Indie o pomoc w walce. Jego prośba została przyjęta, ale pod warunkiem, że podpisze dokument przystąpienia do Indii, co też uczynił. Siły indyjskie zostały następnie przetransportowane drogą powietrzną do Kaszmiru, aby odeprzeć siły inwazyjne z zachodu. W odpowiedzi armia pakistańska wkroczyła na pole bitwy i w ten sposób rozpoczęła się pierwsza formalna wojna o Kaszmir. Po około roku walk, 1 stycznia 1949 roku ogłoszono formalne zawieszenie broni, w którym pośredniczyła ONZ.
Region został następnie podzielony na dwie części - Kaszmir administrowany przez Indie, który obejmował około 60% całego stanu, natomiast większość pozostałej części była utrzymywana przez Pakistan.
Plebiscyt, który się nie odbył
Zawieszenie broni między Indiami a Pakistanem w sprawie Kaszmiru podlegało rezolucjom ONZ. Rezolucje te zalecały, między innymi, przeprowadzenie plebiscytu w celu podjęcia decyzji o statusie Dżammu i Kaszmiru, pod warunkiem całkowitego wycofania się Pakistanu ze stanu i ograniczenia przez Indie swojej obecności wojskowej do absolutnego minimum.
Żaden z warunków wymaganych do przeprowadzenia plebiscytu nie został do tej pory spełniony. Tak więc plebiscyt w Dżammu i Kaszmirze nigdy się nie odbył.
Ogółem plebiscyty nie są rzadkością we współczesnej historii Azji Południowej i w rzeczywistości były powszechnym sposobem na określenie losu niektórych spornych terytoriów. W przypadku północno-zachodnich prowincji (obecnie Pakistan), dystryktu Sylhet (obecnie Bangladesz) i Junagadh (obecnie Indie) to opinia publiczna była proszona o podjęcie decyzji.
Plebiscyt w Junagadh był precedensem ustanowionym przez Indie, a sytuacja w tym przypadku przypominała tę z Dżammu i Kaszmiru. Było to państwo książęce, w którym władca był muzułmaninem, a większość ludności stanowili hindusi. Kiedy władca Junagadh chciał przyłączyć państwo do Pakistanu pomimo braku podobieństw kulturowych i braku wspólnych granic, Indie interweniowały i wymusiły plebiscyt, w którym przytłaczająca większość opowiedziała się za Unią z Indiami.
Ponieważ plebiscyt w Dżammu i Kaszmirze nigdy się nie odbył, los dawnego księstwa dalej pozostawał niepewny i stanowił zarzewie kolejnych starć.
Bowiem wojna z 1948 roku nie była ostatnią stoczoną o Kaszmir. Indie i Pakistan stoczyły kolejną wojnę siedemnaście lat później. W 1965 roku siły pakistańskie rozpoczęły skryty atak przez linię zawieszenia broni w Kaszmirze, próbując przejąć terytorium. Indie natomiast przekroczyły granicę Pakistanu w celu zaatakowania pakistańskich baz wojskowych. Wojna ponownie nie przyniosła rozstrzygnięcia, a po miesiącu ogłoszono zawieszenie broni, w którym pośredniczyły Stany Zjednoczone i ZSRR. Obie walczące strony zgodziły się powrócić do pozycji sprzed wojny. Była to pierwsza ingerencja zimnowojennych supermocarstw w regionie Azji Południowej.
Jednak prawdopodobnie najbardziej znacząca wojna między tymi dwoma narodami miała miejsce w 1971 roku. Tym razem skończyła się ona zdecydowanym zwycięstwem jednej ze stron.
Genezą konfliktu z 1971 roku nie była sama w sobie kwestia Kaszmiru, ale raczej wewnętrzny konflikt cywilny między zdominowanym przez Pendżabczyków Pakistanem Zachodnim a zdominowanym przez Bengalczyków Pakistanem Wschodnim. Oba oddzielone rozległym indyjskim lądem. Walka o prawa Bengalczyków rozpoczęła się, gdy tylko Pakistan uformował się jako państwo, ponieważ religia była de facto jedynym czynnikiem jednoczącym obie kultury. Pomimo tego, że Pakistan Wschodni miał większą populację, przepaść w jakości życia, wpływach politycznych i bogactwie gospodarczym między obiema stronami była mocno przechylona w stronę Pakistanu Zachodniego. Embargo kulturowe można oszacować na podstawie faktu, że język bengalski, de facto język Pakistanu Wschodniego, został odrzucony przez Islamabad jako język państwowy.
Napięcia wzrosły, gdy Liga Awami, partia polityczna z Pakistanu Wschodniego wygrała wybory w 1970 roku, ale partie polityczne z zachodniej strony odmówiły przekazania władzy, co doprowadziło do niepokojów. W rezultacie w marciu 1971 roku interweniowała pakistańska armia, wykorzystując niepokoje jako pretekst i najechała Pakistan Wschodni. Ludobójstwo w Bangladeszu, mroczny i brutalny okres walk domowych, spowodowało wysiedlenie około 1,5 miliona mieszkańców Bangladeszu, zabicie 3 milionów ludzi i zgwałcenie co najmniej 200 000 kobiet.
Niepokoje te miały wpływ na Indie, do których napłynęło około 10 milionów uchodźców z Pakistanu Wschodniego, uciekających przed pakistańską armią. Ówczesna premier Indii, Indira Gandhi, wyczuwając nadchodzący konflikt z Pakistanem zaczęła spotykać się ze światowymi przywódcami, kształtując narrację Indii w oczekiwaniu na wojnę.
3 grudnia 1971 r. Pakistan przeprowadził uderzenie wyprzedzające na zachodnią granicę Indii i wybuchła wojna. 13 dni po jej wybuchu Indie zmusiły Pakistan do kapitulacji. W ten sposób z Pakistanu Wschodniego narodził się Bangladesz.
W stronę wojny nuklearnej
Stosunki indyjsko-pakistańskie znalazły się na krawędzi po 1971 r., a Pakistan próbował pomścić utratę Bangladeszu. Rywale zaczęli szukać broni niekonwencjonalnej.
Pomimo globalnego sprzeciwu, Indie przeprowadziły swój pierwszy test nuklearny w 1998 roku Jeszcze w tym samym roku swojej pierwszej próby dokonał także Pakistan.
Tym bardziej niepokojące, biorąc pod uwagę nowo uzyskane zdolności nuklearne, było kolejne starcie Indii i Pakistanu. Rok po próbach nuklearnych doszło do konfliktu o region Kaszmiru zwany Kargil. Chociaż nie była to pełnoprawna wojna, jak w 1971 roku, groźba przekroczenia parasola nuklearnego była bardzo poważna. Krótkotrwały konflikt zakończył się minimalną zmianą terytorium. Udowodnił jednak, że wojna konwencjonalna poniżej progu nuklearnego jest możliwa.
Biorąc to wszystko po uwagę rodzi się pytanie - dlaczego przez tyle lat Delhi i Islamabad nie potrafiły dojść do porozumienia?
Odpowiedź w teorii jest prosta - brak woli politycznej. Ale za nią stoi szerszy kontekst.
Indie i Pakistan swoją państwowość rozpoczęły z systemami politycznymi i prawnymi, które przejęły od Brytyjczyków, ale z czasem stopniowo zaczynały się różnić. Oba kraje zostały ustanowione demokracjami federalnymi i swoją drogę zaczęły z silnymi premierami - Jawaharlalem Nehru w Indiach i Mohammedem Ali Jinnahem w Pakistanie. Nehru pozostał premierem do swojej śmierci w 1964 roku, co dało mu dobre 17 lat na ustanowienie podstaw nowego narodu, Jinnah zmarł w 1948 roku. Zaabsorbowanie Pakistanu Kaszmirem pozwoliło pakistańskiej armii mieć znaczący wpływ na sprawy krajowe, polityczne i gospodarcze, w przeciwieństwie do indyjskich odpowiedników. W rezultacie demokracja indyjska pozostała w dużej mierze nienaruszona, z wyjątkiem krótkiego okresu niepewności politycznej w latach 1975-1977, kiedy to ogłoszono stan wyjątkowy. Pakistańska demokracja szybko natomiast stała się podatna na wpływy autokratów i wojska.
W historii Pakistanu miały miejsce aż trzy przewroty wojskowe, a ponad połowa z 76 lat tego kraju upłynęła pod rządami dyktatury wojskowej. Co więcej, żaden z pakistańskich premierów nie sprawował urzędu przez pełną pięcioletnią kadencję.
Skutkiem niestabilnego przywództwa był brak skutecznego dialogu i brak ciągłości polityki w ramach cywilnego przywództwa. Każda polityka pokojowa wymaga zatwierdzenia przez pakistańskie dowództwo wojskowe. A biorąc pod uwagę własne interesy wojskowych, pokój z Indiami, krótko mówiąc, nie jest priorytetem.
Aspekt gospodarczy rywalizacji indyjsko-pakistańskiej zaczął odgrywać coraz większą rolę w dynamice władzy, głównie ze względu na rosnącą różnicę w koniunkturze gospodarczej między Indiami a Pakistanem. Na dzień dzisiejszy Indie są piątą gospodarką świata, jedną z najszybciej rozwijających się, częścią G20 i BRICS, podczas gdy Pakistan balansuje na krawędzi niewypłacalności.
Były jednak dni, że było dokładnie odwrotnie.
Bezpośrednio po uzyskaniu niepodległości Indie, nieufne wobec kapitalizmu i ukształtowane przez mocno lewicowe przywództwo, czerpały więcej z modelu rozwoju ZSRR, choć oficjalnie pozostawały niezaangażowane. Celem była samowystarczalność. Oznaczało to, że począwszy od lat 50. państwo przejęło kontrolę nad wszystkim - od stali, górnictwa, wody, telekomunikacji, ubezpieczeń i, co najważniejsze, banków.
Silny system bankowy ma fundamentalne znaczenie dla zdrowej gospodarki, czego nie były w stanie zapewnić kontrolowane przez rząd banki z niewieloma oddziałami i nieefektywnymi systemami kredytowymi. Wszystko to prowadziło do stopniowej stagnacji indyjskiej gospodarki.
W 1950 r. w Indiach działało 430 banków komercyjnych. Do 1980 r. Wszystkie zostały znacjonalizowane.
Socjalizm stał się tak zakorzeniony w indyjskim etosie, że ostatecznie został wpisany do konstytucji. Rezultat? Gdy w 1991 r. Indie zmuszone były udać się po wsparcie do MFW, fundusz zmusił Indie do liberalizacji gospodarki. To pobudziło indyjską ekonomię do ponownego wzrostu.
Pakistan rozpoczął z innym podejściem. Zaraz po uzyskaniu niepodległości zbliżył się do Stanów Zjednoczonych. Pod względem ekonomicznym gospodarka Pakistanu była znacznie bardziej otwarta niż Indii, a w połączeniu z amerykańską pomocą szybko rosła.
W latach sześćdziesiątych Pakistan był jednym z najszybciej rozwijających się krajów w Azji, jeśli nie na świecie. Rezultatem był około 6% wzrost gospodarczy napędzany przez politykę gospodarczą skoncentrowaną na produkcji, program kredytów wiejskich i reformy rolne.
Jednakże kłopoty polityczne Pakistanu stopniowo zaczęły odbijać się na gospodarce. Najbardziej w latach 1978-1988, kiedy to wojskowy dyktator Muhammad Zia-ul-Haq zislamizował gospodarkę. Radzące sobie branże, takie jak kino czy muzyka, zostały efektywnie zduszone, aby dostosować się do jego interpretacji prawa szariatu. Wzrost gospodarczy utknął w martwym punkcie i nigdy tak naprawdę się nie poprawił.
Pakistański PKB per capita był wyższy niż indyjski do około 2010 r., zanim indyjska liberalizacja gospodarcza, która rozpoczęła się w 1991 r., wysunęła go na prowadzenie.
Dzisiejsza gospodarka Indii jest znacznie bardziej otwarta na prywatne przedsiębiorstwa i inwestycje zagraniczne, niż miało to miejsce przed 1991 rokiem. Dzięki kluczowym programom rządowym, takim jak United Payments Interface, czyli infrastruktura płatności cyfrowych zaprojektowana w celu wprowadzenia jak największej liczby osób do formalnego systemu bankowego, tętniący życiem ekosystem start-upów, ugruntowana branża farmaceutyczna i IT oraz rozwijający się sektor produkcyjny, wszystko to sprawia, że w nadchodzących latach Indie mają lepsze perspektywy gospodarcze, niż Pakistan. Więcej o cyfrowej reformie Indii możecie usłyszeć w jednym z naszych materiałów poświęconych tej kwestii.
Zatem podczas gdy oba kraje nadal borykają się ze znacznym ubóstwem, obecna trajektoria stawia Indie w znacznie lepszej sytuacji niż Pakistan.
Perspektywa dużych graczy
Trwająca dekady rywalizacja indyjsko-pakistańska doprowadziła oba ośrodki do jeśli nie odwrócenia, to fundamentalnej zmiany własnych sojuszy. Indie od początku próbowały pozostać nieprzywiązane do żadnej ze stron, ale de facto pozostawały w bliskich stosunkach z ZSRR. Pakistan natomiast rozpoczął od silnej współpracy z USA jako swoim głównym sojusznikiem. Stany Zjednoczone potrzebowały pomocy wojskowej Pakistanu w swoich operacjach w Azji, takich jak wojna w Afganistanie, i w rezultacie pozostały głównym finansistą pakistańskiego aparatu wojskowego - do tego stopnia, że głównym uzbrojeniem Pakistanu pozostają amerykańskie samoloty F-16.
Jednak po zabiciu Osamy Bin Ladena w Pakistanie stosunki te uległy pogorszeniu, a Stany Zjednoczone zwróciły się w stronę Indii, kierując się wspólnymi mianownikami: demokracją, możliwościami gospodarczymi, i co najważniejsze - wyzwaniem, które dla obu tych państw stanowią Chiny.
Podczas gdy Pakistan zawsze utrzymywał serdeczne stosunki z Chinami, od czasu konfliktu z USA, Islamabad zaczął w wyjątkowym stopniu polegać na Pekinie. Zarówno w zakresie pomocy gospodarczej, jak i wojskowej. Wynika to ze wspólnego interesu strategicznego wobec Indii i wspólnego interesu w Kaszmirze.
Podczas gdy zarówno Indie, jak i Pakistan roszczą sobie pretensje do całego stanu Dżammu i Kaszmir, istnieją części Kaszmiru, do których nawet Chiny roszczą sobie pretensje, a w rzeczywistości je kontrolują. Ta część Kaszmiru kontrolowana przez Chiny, czyli „Aksai Chin", była również punktem spornym między Indiami, a Chinami.
W tym trójkącie, Chiny i Pakistan zaczęły wzajemnie wspierać swoje roszczenia. W rzeczywistości Pakistan dobrowolnie odstąpił Chinom część Kaszmiru, którą administrował w 1963 roku. Zostało to oczywiście odrzucone przez Indie i posłużyło jedynie do utrzymania chłodnych stosunków między Indiami, a Chinami, pomimo ogromnej wymiany handlowej.
Chiny stworzyły również CPEC - "China Pakistan Economic Corridor" - co ma być centralnym elementem inicjatywy "One Belt One Road". CPEC łączy Kaszmir administrowany przez Pakistan, z południowym portem Gwadar i również jest kontestowany przez Indie.
Do dziś Kaszmir pozostaje największym cierniem między Indiami a Pakistanem, a efektem tego zatargu jest drastyczne niewykorzystanie potencjału wmiany handlowej między oboma krajami. Według niektórych szacunków, potencjał handlu między Indiami a Pakistanem może wynosić nawet 37 mld USD, w porównaniu do około 1-2 mld USD obecnie.
Jaka przyszłość relacji indyjsko-pakistańskich?
Co zatem czeka nasz w przyszłości?
Zarówno Indie, jak i Pakistan mają podobny skład etniczny, podobne kultury, podobne gusta i bardzo podobne problemy. Stanowi to doskonały argument za normalizacją stosunków, być może napędzaną przez rosnącą dwustronną wymianę handlową. Większa zależność gospodarcza podniosłaby próg agresji militarnej i zwiększyłaby produktywność regionu. Przykładem tego są regionalne bloki handlowe, takie jak ASEAN i UE, gdzie promowanie handlu regionalnego działa jako mnożnik dobrobytu.
Jednak w miarę przeciągania się obecnej sytuacji, różnica w potencjale gospodarczym i militarnym będzie rosła na korzyść Indii. W konsekwencji Indie będą mniej skłonne do zadośćuczynienia Pakistanowi, utrzymując wysokie prawdopodobieństwo konfliktu zbrojnego.
W globalnym interesie leży zatem dążenie do normalizacji wzajemnych stosunków na linii Delhi-Islamabad. Podczas gdy uniknięcie dalszego konfliktu zbrojnego między dwoma uzbrojonymi w broń nuklearną narodami pozostaje kluczową kwestią, lepsze stosunki indyjsko-pakistańskie oznaczałyby lepsze życie w tym jednym z najbiedniejszych i najbardziej zaludnionych regionów świata.
Źródła:
https://theconversation.com/how-the-partition-of-india-happened-and-why-its-effects-are-still-felt-today-81766
https://warisboring.com/the-worlds-most-dangerous-nuclear-flashpoint/
https://www.history.ox.ac.uk/why-was-british-india-partitioned-in-1947-considering-the-role-of-muhammad-ali-0
https://www.britannica.com/topic/Muslim-League
https://www.dawn.com/news/797410
https://www.historyhit.com/key-reasons-india-gained-independence-in-1947/
https://www.thestatesman.com/india/independence-day-1947-challenge-accession-princely-states-1502673137.html
https://www.e-ir.info/2020/10/07/a-look-into-the-conflict-between-india-and-pakistan-over-kashmir/
https://historicalindia.org/article/accession-of-junagadh
https://www.refworld.org/docid/3b00f23d10.html
http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/south_asia/2002/india_pakistan/timeline/1965.stm
https://www.aljazeera.com/opinions/2019/12/16/remembering-the-war-of-1971-in-east-pakistan
https://hir.harvard.edu/the-past-has-yet-to-leave-the-present-genocide-in-bangladesh/
https://www.orfonline.org/research/how-1971-war-fought-won/
https://carnegieendowment.org/2012/09/13/understanding-arms-race-in-south-asia-pub-49361
https://www.theguardian.com/world/2015/may/29/pakistan-nuclear-tests-india-1998
https://asiasociety.org/democracy-india-and-pakistan-contingency-story
https://www.adamsmith.org/blog/india-and-the-tragedy-of-socialism
https://www.dw.com/en/how-have-india-and-pakistan-fared-economically-since-partition/a-40072801
https://www.jstor.org/stable/41242976
https://www.fmprc.gov.cn/eng/zxxx_662805/202305/t20230509_11073802.html#
https://www.theguardian.com/world/2019/oct/31/india-strips-kashmir-of-special-status-and-divides-it-in-two
https://www.politico.eu/article/pakistan-sees-no-room-for-trade-revival-with-modis-india/
https://thewire.in/trade/linking-india-pakistan-trade-to-intractable-issues-does-no-one-any-good
