- Hubert Walas
Marsz do wojny.
Jak powstał jeden z najbardziej zbrodniczych reżimów na świecie? Czy Adolf Hitler i narodowy socjalizm pojawiły się znikąd? Na czym polegał fenomen nazizmu i dlaczego Niemcy lat dwudziestych i trzydziestych były podatnym miejscem do wzrostu tej ideologii?
Powojenny kryzys
Zapoczątkowany w Stanach Zjednoczonych wielki kryzys gospodarczy roku 1929 objął swoim zasięgiem nie tylko kontynent amerykański, ale również Europę. Do Niemiec dotarł w 1930 roku pogłębiając i tak ciężką sytuację państwa, zapoczątkowaną przyjęciem niezwykle surowego traktatu wersalskiego – kończącego I wojnę światową. Reparacje wojenne za spowodowane zniszczenia podczas I Wojny Światowej ustalono na 132 miliardy marek w złocie. Co równało się 33 miliardom dolarów, które odpowiadało 3% PKB Niemiec płatnym przez 50 lat. Była to surrealistycznie wysoka kwota, która w założeniu miała hamować imperializm niemiecki i przeciwdziałać wzrostowi potęgi ekonomicznej Niemiec. Traktat obejmował również szereg obostrzeń z innych obszarów m.in liczne straty terytorialne czy ograniczenie liczebności armii, marynarki i lotnictwa. Głównym adwokatem zaostrzania restrykcji była Francja. Nieobojętne dla Niemców okazały się także olbrzymie straty terytorialne - głównie na rzecz odrodzonej po 123 latach zaborów Polski.
Przewodnim efektem kryzysu przełomu dekad był spadek cen artykułów przemysłowych oraz rolnych – przy zmniejszony popycie fakt ten spowodował nadprodukcję. Spadek wartości produkcji powodował tym samym redukcję dochodów przedsiębiorstw, a nawet bankructwo części z nich. Kryzys poważnie odbił się na gospodarczych relacjach z zagranicą – widoczny był duży spadek obrotów handlowych. Wyraźne stawało się coraz większe bezrobocie, w styczniu 1928 roku wynosiło 1,862 mln bezrobotnych, podczas gdy w 1929 roku aż 2,850. W kolejnych latach liczba ta zaczęła drastycznie rosnąć: 1930 – 3,218, 1931 – 4,887, 1932 – 6,042, 1933 – 6,014. Sytuację pogarszał kryzys bankowy, 14 lipca 1931 upadł jeden z największych banków niemieckich, mianowicie Darmstadter Und National Bank.
Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników - National Socialist German Workers' Party
Państwo niemieckie było niezwykle dotknięte przez kryzys. Ciężka warunki odbiły się na sytuacji politycznej: wydatki na bezrobotnych spowodowały dotkliwy kryzys budżetowy. 27 marca 1930 roku doszło do upadku socjaldemokratycznego rządu kanclerza Hermanna Mullera. Na jego miejsce powołano centrowy rząd Heinricha Bruninga, posiadający 130 posłów. Głównym zadaniem nowego rządu było zainicjowanie programu Osthilfe – ustawę o pomocy dla Wschodu, który to program stanowił część pakietu o charakterze interwencyjnym mającego wyprowadzić kraj z kryzysu gospodarczego. Mowa tu o wprowadzeniu polityki deflacyjnej oraz łataniu deficytu w budżecie państwa. Rząd ten nie miał większości parlamentarnej, więc w lipcu 1930 roku zostały rozpisane wybory, których termin wyznaczono na 14 września 1930 roku. Nie przyniosły one jednak większych zmian, poza wielkim sukcesem partii narodowych socjalistów NSDAP, którzy zdobyli aż 107 mandatów – czyli 18% ogólnej ich liczby. Warto podkreślić, że do tej pory posiadali ich jedynie 12. Narodowi socjaliści zdobyli tak dużą liczbę mandatów głównie kosztem innych partii prawicowych.
Mimo braku poparcia parlamentu rząd Bruninga sprawował nadal władzę do 1932 roku. W tym okresie, mimo licznych problemów gospodarczych, można odnotować kilka sukcesów Niemiec na arenie międzynarodowej. W kwietniu 1930 roku z Nadrenii przedterminowo wycofane zostały okupujące ją oddziały francuskie, belgijskie i brytyjskie, choć miały tam pozostać do 1935 roku.
Jednym z najmniej bezpiecznych miejsc była niemiecka ulica. Regularnie dochodziło do starć oddziałów paramilitarnych różnych ugrupowań politycznych. Konflikty wybuchały głównie na linii socjaliści – nacjonaliści, ale zdarzały się od tego wyjątki. Między innymi 1 maja 1929 doszło do starcia między komunistami a socjalistami. Z największych bojówek warto wymienić:
- Komunistyczny Czerwony Związek Frontowców,
- Związek Walki Przeciw Faszyzmowi
- Socjaldemokratyczny Sztandar Rzeszy Czarno-Czerwono-Złoty
Błyskawicznie rosła liczebność bojówek NSDAP, SA – Sturm-Abteilungen, która w 1930 roku liczyła sobie 400 tys. członków. Nazistowskie organizacje były głównie wspomagane przez grupy drobnomieszczańskie: sklepikarzy, rzemieślników, urzędników. Czasem dołączały również uniwersytety, stające się centrum niemieckiego szowinizmu.
Ministerstwo Propagandy
Narodowi socjaliści zdobywali posłuch nie tylko pięścią, ale również propagandą. Sprytnie wykorzystywano radio, kino, organizowano uroczyste marsze i defilady ze sztandarami i pochodniami. Istotne były również publiczne wystąpienia czołowych przywódców NSDAP – głównie Adolfa Hitlera. Narracja mówców była wyjątkowo prosta – do takich też ludzi miała trafiać. Wynikało to głównie z braku jakiegokolwiek zaplecza materialnego – przywódcy NSDAP nie posiadali ani fabryk, ani banków, ani wielkich majątków ziemskich. Ich odbiorca również był pozbawiony podobnego kapitału. W NSDAP zaczęli widzieć swoją szansę wszyscy niezadowoleni z dotychczasowych rządów.
Naziści zyskiwali coraz większe sukcesy w wyborach do parlamentów krajowych. W 1930 członek NSDAP został ministrem w Turyngii, w 1931 roku narodowi socjaliści stali się najbardziej liczną frakcją w parlamentach w Oldenburgu i Hesji. W wyborach do sejmu pruskiego 24 kwietnia 1932 roku NSDAP uzyskało aż 162 mandaty na ogólną liczbę 420, wcześniej posiadając 9 mandatów. Podobne sukcesy można odnotować również w innych częściach Niemiec. Obok kampanii parlamentarnej rozpoczęła się walka o fotel prezydencki. Kończyła się kadencja Hindenburga. W wyborach z 10 kwietnia 1932 roku uzyskał on 19,4 mln głosów, a zaraz za nim, z wynikiem aż 13,4 mln głosów, uplasował się Adolf Hitler, co wyraźnie świadczyło o wejściu Hitlera do elity niemieckich polityków.
Gabinet Bruninga upadł 3 maja 1932 roku. Na jego miejsce powstał rząd Franza von Papena, złożony z przedstawicieli Partii Niemiecko-Narodowej oraz bezpartyjnych junkrów pruskich. Papen 4 czerwca rozwiązał Reichstag, a 31 lipca odbyły się nowe wybory, które przyniosły kolejny, jeszcze większy sukces NSDAP – partia zdobyła 37% głosów, co dawało 230 mandatów. 13 sierpnia 1932 roku Papen zaproponował Hitlerowi udział w rządzie, lecz ten odmówił domagając się pełni władzy. Żądanie nie zostało spełnione, lecz rząd Papena błyskawicznie upadł. 6 listopada odbyły się kolejne wybory, w których NSDAP poniosło nieznaczne straty otrzymując 33 % mandatów. 2 grudnia nowym kanclerzem został gen Kurt von Schleicher , który zaoferował Hitlerowi stanowisko wicekanclerza, który ponownie odmówił.
Odmowa była podyktowana oczywiście chęcią zdobycia jak największej władzy. Doszło do tego za sprawą spotkania z 4 stycznia 1933, podczas którego Hitler potajemnie spotkał się z Papenem w wilii kilońskiego bankiera Kurta von Schrodera, który był łącznikiem między NSDAP a wielkim kapitałem niemieckim. W tym czasie Schelicher nieudolnie starał się utrzymać rząd, ostatecznie podając się do dymisji 28 stycznia 1933 roku. Dwa dni później prezydent Hindenburg powierzył misję utworzenia nowego rządu Adolfowi Hitlerowi.
Nowy kanclerz
Powołanie Hitlera na stanowisko kanclerza było przełomową datą w historii nie tylko Niemiec ale i świata. Osiągnął on cel, do którego dążył przez kilkanaście ostatnich lat. W dniu objęcia kanclerstwa przyjął on wielką defiladę oddziałów SA i Stahlhelmu w Berlinie nieopodal Bramy Brandenburskiej. Póki co stworzono rząd koalicyjny, lecz w dalszym ciągu NSDAP odnotowało niemały sukces. Silna władza umożliwiła Hitlerowi wprowadzanie swych planów w życie.
W nocy z 27 na 28 lutego 1933 roku doszło do pożaru Reichstagu, o co oskarżono komunistów. Pożar był prowokacją służącą do rozprawienia się z lewicą. Pokłosiem tego wydarzenia było wydanie dekretu „O ochronie narodu i państwa”, który umożliwiał zniesienie swobód obywatelskich. Jeszcze przed jego ogłoszeniem bezprawnie aresztowano od 4 do 10 tys działaczy komunistycznych. Znacząco ułatwiło to prowadzenie kampanii wyborczej przed nowymi wyborami wyznaczonymi na 5 marca 1933 roku. NSDAP uzyskało w nich aż 44% głosów, czyli 288 na 647 możliwych mandatów. Sprzymierzona z NSDP Partia Niemiecko-Narodowa uzyskała 8% czyli 53 mandaty. Było to jednak za mało, aby uchwalić pełnomocnictwo dla rządu, co wymagało 2/3 głosów, więc bezprawnie unieważniono mandaty posłów komunistycznych. Ostatecznie NSDAP uzyskało poparcie katolickiej partii Centrum, a uchwalona w marcu 1933 ustawa o pełnomocnictwach nadała rządowi prawo wydawania ustaw i uchylania konstytucji na okres 4 lat, co przedłużono w 1937 roku na kolejne cztery lata.
1 sierpnia 1934 roku wydano ustawę o połączeniu rzędu prezydenta z urzędem kanclerza Rzeszy. Kolejnego dnia Hitler wydał zarządzenie wykonawcze, w którym zniesiono tytuł prezydenta, a kanclerza nakazano tytułować „Fuhrerem” czyli Wodzem. W ten sposób Hitler przejął obowiązki głowy państwa, będąc również szefem rządu z pełnią władzy ustawodawczej.
Tymczasem trwała dalsza marginalizacja innych partii politycznych. Po pożarze Reichstagu partie komunistyczne w zasadzie znalazły się poza prawem. Ugrupowania konserwatywne sprzyjające Hitlerowi nieświadomie popełniły samobójstwo. 27 czerwca 1933 roku nastąpiło rozwiązanie Partii Niemiecko-Narodowej, a 5 lipca rozwiązało się Katolickie Centrum. Kolejne wybory z 12 listopada 1933 roku odbywały się już tylko na jedną listę NSDAP. Reichstag stał się instytucją fasadową. Coraz większa władza spowodowała, że większość stanowisk administracyjnych i komunalnych przypadała funkcjonariuszom partyjnym; w 1935 roku aż 3/5 spośród 52 tys. takich stanowisk było obsadzonych właśnie przez członków NSDAP.
Coraz większą kontrolę rozpościerano na wychowanie. Od 1 grudnia 1936 roku młodzież męska w wieku od 10 do 18 lat musiała należeć do Hitlerjugend, a dziewczęta do Związku Niemieckich Dziewcząt. Ważnym narzędziem reżimu Hitlera stało się rozbudowanie aparatu policyjnego. 26 kwietnia 1933 utworzono symbol nazistowskich Niemiec – Tajną Policję Państwową (Geheime Staatspolizei), czyli Gestapo. W tym okresie powstały również pierwsze obozy koncentracyjne, m.in. Dachau koło Monachium, w których osadzano przeciwników politycznych, jak i również zwykłych przestępców, alkoholików, homoseksualistów i Żydów. W kwietniu 1939 roku liczba więzionych osiągnęła ok. 300 tys.
Kwestia żydowska
Należy jednocześnie pamiętać, że za głównych przeciwników Niemiec, również na gruncie ekonomicznym i gospodarczym, narodowi socjaliści uważali Żydów. Obwiniano ich za wszystkie niedole Niemiec, przypisując im przede wszystkim odpowiedzialność za kształt i zaakceptowanie postanowień traktatu wersalskiego. Zaraz po dojściu Hitlera do władzy rozpoczęto otaczanie antysemityzmu majestatem prawa, wydając coraz to nowe przepisy ograniczające prawa ludności żydowskiej. Regularne stawały się przez to ataki na żydowskie sklepy, synagogi i mieszkania. Już 1 kwietnia 1933 ogłoszono masowy bojkot sklepów i przedsiębiorstw żydowskich. Z kolei dwa lata później, 15 września 1935 Reichstag uchwalił kolejne dwie ustawy, które zakazywały małżeństw i stosunków płciowych między Żydami a Niemcami oraz regulowały, kto mógł posiadać pełnię praw politycznych, a kto tylko „przynależeć do państwa”. Żydów zaczęto usuwać z życia kulturalnego, urzędów, gospodarki, wolnych zawodów (żydowscy adwokaci mogli bronić jedynie żydowskich klientów).
28 października 1938 roku zarządzono natychmiastowe opuszczenie Rzeszy przez Żydów obywatelstwa polskiego, co zresztą spotkało się ze zdecydowaną odmową przyjęcia ich przez stronę polską. Efektem tego było biwakowanie Żydów na granicy, a w dalszej kolejności – zamordowaniu sekretarza ambasady niemieckiej w Paryżu przez syna jednej z takich rodzin – Herszela Grynszpana. Wydarzenie to stało się następnie pretekstem do zorganizowania w nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku tzw. nocy kryształowej, czyli pogromu Żydów na terenie całej Rzeszy. Zamordowano wtedy wielu Żydów i zdemolowano liczne synagogi, sklepy oraz mieszkania. W dalszej kolejności nałożono na nich kontrybucję, zakazano korzystania z teatrów oraz kin, prowadzenia samochodów, a 12 listopada 1938 roku zamknięto należące do nich firmy przemysłowe, handlowe oraz rzemieślnicze. Usunięto ich faktycznie z życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego Niemiec. W 1933 roku Niemcy zamieszkiwało ponad pół miliona Żydów, a w maju 1939 roku – już tylko 214 tys.
Wehrwirtschaft, walka z bezrobociem i plan czteroletni
14 lipca 1933 roku uchwalono ustawę, w myśl której tworzenie jakichkolwiek innych partii było zagrożone do 3 lat więzienia, co rozszerzono również na związki zawodowe. 2 maja 1933 zresztą rozwiązano związki zawodowe przejmując ich majątek. W myśl kolejnych ustaw przedsiębiorcy uzyskali całkowitą władzę nad swoimi robotnikami. Pod przykrywką gospodarki prywatnej kwitł etatyzm. III Rzesza coraz większy nacisk kładła na przemysł ciężki – Wehrwirtschaft, służący militarnym planom Fuhrera.
Znacząca pozostawała również intensyfikacja programu budowy dróg i mostów z roku 1929 oraz rozwój przemysłu motoryzacyjnego. Organizatorem i menedżerem budowy autostrad został Fritz Todt. Do pełnego zatrudnienia w Niemczech przyczynił się głównie program budowy autostrad (w odniesieniu do grupy robotników niewykwalifikowanych), jak i wzrost zatrudnienia w branżach zbrojeniowych, przede wszystkim w przemyśle stoczniowym i lotniczym. Również znaczący był wzrost liczebności sił zbrojnych ze 100 tysięcy do około 1 miliona w roku 1939.
Niwelowanie bezrobocia w taki sposób miało jednak swoją cenę. Po prawie czterech latach narodowosocjalistycznej gospodarki zbrojeniowej niemal całkowitemu wyczerpaniu uległy rezerwy surowcowe i żywnościowe. Handel zagraniczny zamarł ze względu na trudności eksportowe. Bez dopływu surowców nie były więc możliwe dalsze zbrojenia, a polityka Fuhrera zaczęła zbliżać się do martwego punktu. Wobec tego Hitler na zjeździe partyjnym w 1936 roku ogłosił wprowadzenie planu czteroletniego pod hasłem Poprawa standardu życiowego narodu niemieckiego. W związku z ukierunkowaniem wszelkich sił na zbrojenia wymagano od narodu czasowej rezygnacji z artykułów konsumpcyjnych. Spotkało się to zresztą z krytyką.
Prezes Banku Rzeszy i minister gospodarki był nastawiony sceptycznie do dalszego rozszerzania zbrojeń i uważał, że możliwości gospodarki Niemiec zostały wyczerpane i dalszy rozwój widział przez włączenie Niemiec do systemu handlu światowego i rezygnacji z koncepcji samowystarczalności gospodarczej. Hjalmar Schacht jako prezes banku centralnego umożliwił wprowadzenie do obiegu tak zwanych weksli, mających na celu finansowanie programów tworzenia nowych miejsc pracy oraz programu zbrojeniowego. Te weksle wystawiane przez firmę-atrapę Metallurgische Forschungsgesellschaft m.b.H i gwarantowane przez państwo pokryły w latach 1934–1938 ok. 30% wydatków na zbrojenia.
Do realizacji planu 4-letniego powołano osobny urząd kierowany przez Hermana Goringa wyposażonego w daleko idące pełnomocnictwa. W ten sposób siły zbrojne uzyskały znaczący wpływ na gospodarkę Niemiec. Hitler postawił następujące zadania: niemiecka armia musi w ciągu 4 lat osiągnąć stan gotowości bojowej, niemiecka gospodarka musi być w ciągu 4 lat gotowa do wojny. Dozbrojenie sił zbrojnych miało umożliwić lokalne działania wojskowe celem pozyskania zdobyczy terytorialnych. Zapiski Hitlera o kluczowych zagadnieniach planu 4-letniego przewidywały zwiększenie wydobycia rud żelaza bez względu na zawartość żelaza oraz dla pozyskiwania surowców i materiałów zastępczych. Pomijanie zagadnienia rentowności wywołało poważny konflikt z przemysłem hutniczym i ministrem gospodarki Hjalmarem Schachtem. Hitler oczywiście nie uwzględniał tych zastrzeżeń, co w listopadzie 1937 roku doprowadziło do dymisji Schachta. W wyniku podjętych przez władze działań bezrobocie w 1939 spadło do poziomu poniżej 1%, stopa oszczędzania w latach 1932-1938 wzrosła z 11% do 18%, produkcja przemysłowa wzrosła dwukrotnie, a produkcja rolnicza wzrosła o niemal 10%. Jednocześnie odnotowano spadek płac realnych o 25% w latach 1933-1938, a wzrost produkcji miał miejsce głównie w obszarach przemysłu zbrojeniowego.
Ostatecznie do roku 1939 osiągnięto następujące wyniki:
- bezrobocie w roku 1939 spadło poniżej 1 miliona zarejestrowanych,
- budowa autostrad – zatrudnienie wzrosło 25 razy,
- produkcja pojazdów mechanicznych – wzrost zatrudnienia prawie 6-krotny,
- przemysł lotniczy – wzrost zatrudnienia 41 razy, flota morska nakłady wzrosły 12 razy.
Autostrada do wojny
Społeczeństwo niemieckie zostało mocno dotknięte kryzysem finansowym przełomu lat 20 i 30 XX wieku, które spotęgowały niekorzystne dla Berlina ustalenia traktatu wersalskiego. Ubóstwo i bezrobocie były powszechne. Dumni Niemcy, potomkowie zwycięskich junkrów spod Sedanu, byli upokorzeni. Na toksycznym gruncie kwitną toksyczne ideologie. Imperialistyczne działania Hitlera i narodowych socjalistów były z kolei bardzo dobrze przemyślane. Stopniowe zjednywanie narodu niemieckiego dla ideologii nazistowskiej przebiegało na wielu płaszczyznach, od ideologicznej, przez polityczną i gospodarczą. Przywracanie poczucia narodowej dumy, ograniczanie praw mniejszości i redukcja bezrobocia spowodowały, że niemal każdy Niemiec coraz bardziej akceptował politykę NSDAP. Jednocześnie polityka drenowania zasób krajowych w latach 30 sprawiła, że wojna stała się jedynym rozwiązaniem. Wydaje się, że w umysłach nazistowskiej elity wojna była celem od zawsze, jednak zwykli Niemcy poparli tę zbrodniczą ideologię dopiero w momencie upokorzenia i biedy. Nie tłumaczy to niemieckich zbrodni, jednak pokazuje że dobitne poniżenie przeciwnika po zwycięstwie, nie zawsze okazuje się optymalnym rozwiązaniem w perspektywie długoterminowej. Nałożone przez Francuzów na Niemcy kajdany w postaci traktatu wersalskiego podpisanego w 1919 roku, po 20 latach wróciły ze zdwojoną siłą.
Głównie na podstawie książek:
The Third Reich: A New History First Edition, Michael Burleigh
Historia polityczna świata XX wieku 1901 - 1945, red. M. Bankowicz, Kraków 2004
